Donkere Materie

In 2009 stelden fotograaf Carl De Keyzer en historicus Johan Lagae uit het archief van het Koninklijk Museum voor Midden Afrika in Tervuren het boek CONGO BELGE en images samen. De ruim honderd foto’s gemaakt rond het jaar 1900 tonen een wereld die grotendeels ongekend is en die nooit afdoende lijkt te kunnen worden beschreven. De vraag is zelfs of ooit iemand een dergelijke beschrijving van belang gevonden heeft.

Voordat Joseph Conrad in 1902  zijn Heart of Darkness publiceerde had hij als werknemer van een Belgische handelsfirma Congo bereisd en taferelen als de bijgaande met eigen ogen gezien. Zijn boek is een psychopathologie van de blanken die in Midden Afrika terecht zijn gekomen. Het lijkt er op dat Conrad zijn poging die omgeving te begrijpen – topografisch, taxonomisch, sociologisch, ideologisch,  historisch, filosofisch -  heeft gestaakt en op een literaire evocatie van ongerijmdheden  is uit gekomen.

Een van de ongerijmdheden van deze plaats en deze tijd is vanzelfsprekend het kolonialisme. Als er al sprake was van een relatie tussen zwart en blank dan betrof het die tussen knecht en meester; het blijft de onweerstaanbare matrix waarin elke interactie tussen zij en wij een plaats krijgt toegewezen. Een commentator die over deze machtsverhouding zwijgt handelt met andere woorden uit moedwil en niet uit misverstand. Maar bestaan er nog andere bevindingen en mogelijke kenschetsen dan deze plaatsbepaling in termen van de ruwe koloniale machtsverhouding?

Heart of Darkness is het verhaal van de zoektocht naar een disfunctionerende handelaar in ivoor in het binnenland van Belgisch Congo. Van genoemde Kurtz wordt beweerd dat de leveringen aan de handelsmaatschappij die hij vertegenwoordigt weliswaar overvloedig en stipt zijn, maar het vermoeden dat zijn werkzaamheid zich aan controle onttrekt maakt hem het onderwerp van afkeer en tendentieuze speculatie. Het meest ernstige verwijt is dat hij in het binnenland als een koning over zwarte stammen heerst en niet naar de gemeenschap van blanken terug wil keren. Kurtz heeft als het ware de orde van de achterblijvers met voeten getreden en de zoektocht lijkt daarom op een strafexpeditie waarvan overigens geen van de deelnemers het motief in bovenstaande termen heeft geformuleerd.

Verteller Marlow – kapitein van het stoomschip naar de handelspost van Kurtz aan de rivier – is de buitenstaander die sceptisch en schijnbaar onaangedaan de gedragingen van de zwarte en witte gebruikers op en langs de waterweg beschrijft en van commentaar voorziet. Het eerste dat Marlow bij aankomst aantreft is een blanke volgeling van Kurtz gekleed in het kostuum van een harlekijn.

Conrad beschrijft een wereld waarin iedereen ongeacht huidskleur barbaars en krankzinnig geworden is. Met dit defaitistisch ondergangsvisioen verkondigt hij dat een mens zelfs nauwelijks keuze heeft en dat de blauwdruk van de koloniale werkelijkheid bij het maken van onderscheid tussen goed en slecht niet voldoende is.  In Kurtz’ nalatenschap bevindt zich zijn rapport ten behoeve van het Internationale Genootschap ter Onderdrukking van Barbaarse Praktijken. Kurtz is als idealist in zijn eigen  samenlevingsexperiment op de meedogenloze realiteit van de menselijke inborst stuk gelopen. In de beschouwing van de verhouding tussen zwart en wit moeten wij – lijkt de onbedoelde mededeling van Heart of Darkness - van voren af aan beginnen.

 

 

In de Galerie de Paléontologie

De Carnotaurus leefde tussen de 240 en 60 miljoen jaar geleden in Argentinië, wat van zijn gemene kop en poten over is ligt tentoongesteld in de Galerie de Paléontologie in de Jardin des Plantes in Parijs. Van een Iguanodon staat er een compleet skelet waarin zowaar een ‘dier’ met vier poten, een staart, een nek en een kop te herkennen is. Maar kijk je wel naar bot of kijk je naar steen? De kleuren van de substantie zijn merkwaardig homogeen … Read More

Amerikaanse gothiek

Amerikaanse gothiek In de tekst Last Words – in de bundel Let Me Tell You What I Mean – schrijft Joan Didion met onverholen afkeer over de nabestaanden van Ernest Hemingway die na zijn dood niet geautoriseerd werk van hem in druk lieten verschijnen.  Het is voorstelbaar dat Didion (1934 – 2021) over haar literaire nalatenschap net als Hemingway een publicatieverbod heeft uitgesproken, met de beslistheid waarmee zij over auteurschap praat lijkt de publicatie van ’unfinished work’ onwaarschijnlijk.  Aan de … Read More

The family of Man

Uit het overvloedige en vrij toegankelijke materiaal van Google Street View maakte John Rafman een selectie die tot 25 juli op de site van zijn galerie Sprüth Magers is te zien. Rafmans Nine Eyes of Google Street View geeft een beeld van het leven op aarde, dat wil zeggen vooral van gebeurtenissen en vergezichten langs de weg. Er is in omvang en opzet een overeenkomst met The Family Of Man, Edward Steichens beroemde tentoonstelling in het MoMA in 1955. Steichens tentoonstelling … Read More

De idioot van de familie

Het intellectuele, politieke en maatschappelijke klimaat rondom de beeldende kunst In de BBC documentaire Why Beauty Mattersvan Roger Scruton uit 2009 is  naast hedendaagse architectuur vooral de beeldende kunst het onderwerp van zijn afkeer en woede; beide kregen er met de Engelse schrijver en filosoof een geduchte want invloedrijke tegenstander bij. Volgens Scruton streeft de moderne en hedendaagse kunst namelijk willens en wetens ‘lelijkheid’ na. Begeleid door geringschattende teksten figureren in Why Beauty Matterswerken van onder andere Martin Kippenberger, Jackson … Read More

Why Beauty Matters

In de BBC documentaire Why Beauty Mattersvan Roger Scruton uit 2009 is  naast hedendaagse architectuur vooral de beeldende kunst het onderwerp van zijn afkeer en woede; beide kregen er met de gevierde Engelse schrijver en filosoof een geduchte tegenstander bij. Volgens Scruton streeft de moderne kunst namelijk willens en wetens ‘lelijkheid’ na. Begeleid door geringschattende teksten figureren in Why Beauty Matterswerken van onder andere Martin Creed, Martin Kippenberger, Jackson Pollock, Mark Wallinger, Donald Judd, Jake & Dinos Chapman, Damien Hirst, Carl Andre, Michael … Read More

Het eerste beeld

Al twee miljoen jaar maakt besef van schoonheid deel uit van de ervaring van de mens, dat is het uitgangspunt waarmee archeoloog Thomas Wynn en beeldend kunstenaar Tony Berlant  in het Nasher Sculpture Centre in Dallas , Verenigde Staten de tentoonstelling First Sculpture/ Handaxe to Figure Stone hebben gemaakt. Iemand die welwillend is, kan de esthetische kwaliteit van een vakkundig gemaakte druppelvormige vuistbijl van geaderd silex of tweekleurig limoeniet gemakkelijk ervaren. De gedachte aan een op ons lijkende maker van een miljoen … Read More

Studie voor een revolutie

De op beide armen en benen donkerblauw getattoëerde Alex (42) werkt in het Zwitserse Bern in een tehuis voor autisten, wij liftten met hem mee van Basel naar Düsseldorf waar hij zijn moeder (83) ging bezoeken en verzorgen. Als het kon reed hij in zijn Toyota Avensis 162 km per uur, een door de hitte veroorzaakte scheur in het wegdek – de Tageschau had ze de avond tevoren laten zien – had ons in een ogenblik een andere wereld in kunnen … Read More

‘Het gaat om heel eenvoudige dingen.’

Pas 30 jaar was Jean Leering toen hij in 1963 tot directeur van het Van Abbemuseum in Eindhoven werd benoemd. Tijdens zijn studie bouwkunde aan de TU Delft maakte hij al twee tentoonstellingen die tot ver buiten dit vakgebied, onder andere in de wereld van de beeldende kunst, werden opgemerkt. Met zijn uitgesproken artistieke belangstelling en tekenvaardigheid kwam hij vanwege vaderlijke scepsis met betrekking tot de kunstenaarsprofessie op de TU terecht. Leering zag het niet als een beperking. Het was … Read More

De zieke keizer

Het gebeurt een paar keer in Albert Camus’ toneelstuk Caligula dat de Romeinse keizer aan zijn entourage vraagt om vermoord te worden. De senatoren, vertrouwelingen en vrienden van de keizer zijn het object van zijn onvoorstelbare wreedheid en willekeur, er is dus alle reden tot die moord. ‘Sluit de graanschuren, morgen is er hongersnood’, gelast de keizer, want niet alleen de hofhouding is het onderwerp van zijn onbeperkte macht en destructieve opvatting van vrijheid. Camus noemde zijn stuk ‘de geschiedenis van … Read More

Onder het asfalt de savanne

In de Paasweek van 2018 – zondag 25 maart tot en met zondag 1 april – vielen er in Spanje 26 verkeersdoden. Daar niet bij opgeteld is de Indische olifant die aan een hartaanval op de A30 bij Pozo Canada in de provincie Albacete overleed. De vrachtwagen met vijf circusdieren kapseisde bij een inhaalmanoeuvre en kwam dwars op de weg te staan. Terwijl door de brandweer het dode dier in een container werd getakeld liepen de andere olifanten, geschaafd en … Read More

in de kelder van het Stedelijk Museum

In de videofilm die de nieuwe collectie presentatie van het Stedelijk Museum begeleidt is veel plaats voor architect Rem Koolhaas ingeruimd. Naast hem zien we de teamleider tentoonstellingsopbouw van het SM, het hoofd van de afdeling educatie en publicaties en de directeur van Tata Steel Nederland. De opnamen bij TSN geven een suggestie van het productieproces van staal maar figureren vooral als een klassiek toonbeeld van industriële heroïek. Analoog hieraan is de inrichting van het SM bij wijze van spreke … Read More

De moderne Prometheus

Frankenstein verafschuwt het wezen dat hij heeft gemaakt. In het naar hem genoemde boek vlucht hij bij de eerste aanblik weg maar het schepsel dat hij een monster noemt achtervolgt hem en gaat een confrontatie met hem aan. Het monster heeft zichzelf spreken geleerd en begrepen dat liefde de mensen met elkaar verbindt. Hij roept Frankenstein tot verantwoording en vraagt waarom hij hem die begiftigd is met alle menselijke gevoelens van de omgang met zijn schepper en zijn dierbaren heeft … Read More

Kopie aan de Arno

De Italiaanse Renaissance is in Florence op een voorbeeldige wijze bewaard gebleven. De gebouwen van toen zijn er nog, de fresco’s staan verbazingwekkend fris op de muren waarop ze door briljante kunstenaars ruim 500 jaar geleden zijn geschilderd. Met de gebouwen, de beelden, schilderijen, tapijten en het meubilair zijn zij het kapitaal van het museale themapark dat de stad is geworden en van onoverkomelijke bezwaren tegen de miljoenen bezoekers die elk jaar naar de Michelangelo’s, Ghirlandaio’s, Brunelleschi’s en Donatello’s komen … Read More

Eigenaar van het onderwerp

Kunstenares Hannah Black heeft in een door 25 collega’s mede ondertekende open brief aan de curatoren van de Whitney Biennial 2017 gevraagd om uit de tentoonstelling een schilderij te verwijderen. Zij vraagt zelfs om de vernietiging van Open Casket van Dana Schutz, een post-mortem portret van de zwarte Amerkaanse tiener Emmett Till die in 1955 op grond van valse beschuldigingen in het stadje Money, Mississippi werd gelyncht. Of deze controverse groot dan wel klein is, is een kwestie van perspectief. … Read More

Donkere Materie

In 2009 stelden fotograaf Carl De Keyzer en historicus Johan Lagae uit het archief van het Koninklijk Museum voor Midden Afrika in Tervuren het boek CONGO BELGE en images samen. De ruim honderd foto’s gemaakt rond het jaar 1900 tonen een wereld die ongekend is en niet afdoende lijkt te kunnen worden beschreven, de vraag is zelfs of ooit iemand een dergelijke beschrijving van belang gevonden heeft. Voordat Joseph Conrad in 1902 zijn Heart of Darkness publiceerde heeft hij als … Read More

Het W-woord

  Het artikel van Koen Kleijn in De Groene Amsterdammer van 24 augustus 2017 over de eis tot naamsverandering van Witte de With liet er geen twijfel over bestaan; toegeven aan de eis zou het doodvonnis van het Rotterdamse kunstcentrum betekenen. In het gesprek met Kees Weeda in het radioprogramma OVT op 10 september 2017 – de voorzitter van de raad van Toezicht kondigde naamsverandering aan – werd gezegd dat het Gemeentebestuur van Rotterdam de subsidie aan WdW zou gaan … Read More